“З кожным месяцам мы будзем губляць людзей, якія здольныя прасоўваць ідэалы інклюзіі”
Як адвакатаваць інклюзію ў Беларусі, што ў ідэале мусіць рабіць дзяржава і што чакае гэтую тэму ў будучыні.
Інклюзія – гэта ўключэнне розных уразлівых груп у жыццё грамадства.
Інклюзіўнасць – адна з ключавых каштоўнасцяў, якія прасоўваюць арганізацыі грамадзянскай супольнасці ў Беларусі. На фоне рэпрэсій апошніх двух гадоў пытанне перастала ўспрымацца як неабходнае да вырашэння, многія актывісты і актывісткі вымушана з’ехалі за мяжу, займацца тэмай інклюзіі стала практычна немагчыма. Прадстаўнікі і прадстраўніца трох арганізацый распавялі нам пра свой досвед у гэтай галіне і паразважалі пра тое, ці засталіся яшчэ шляхі і інструменты для адвакатавання павышэння ўзроўню інклюзіўнасці ў краіне.
Раскажыце аб вашым вопыце адвакатавання павышэння ўзроўня інклюзіўнасці ў Беларусі
Зміцер Радзіеўскі, дырэктар арганізацыі “ІншыЯ”:
Я доўгі час працаваў у “Жывой Бібліятэцы”, быў там дырэктарам. У адвакацыі мы ў асноўным працавалі з шырокімі коламі і імкнуліся прасоўваць каштоўнасці інклюзіі праз адукацыйныя мерапрыемствы.
Мы бачылі, што пабудаваць інклюзіўнае грамадства немагчыма праз прымус. Заўсёды лепш, калі людзі прымаюць для сябе інклюзію як каштоўнасць, і мы стараліся данесці менавіта каштоўнасці: чаму важна весці сваю дзейнасць інклюзіўна, задумляцца аб патрэбах і становішчы ў грамадстве ўсіх групаў людзей.
Нават калі мы ладзілі нефармальна-забаўляльнае мерапрыемства, то ўсё роўна распавядалі людзям пра інклюзію. Таксама мы ладзім асобныя адукацыйныя курсы для арганізатараў і арганізатарак мерапрыемстваў, навучаем іх метадам інклюзіўнага падыходу, як улічыць патрэбы розных групаў. Такі курс мы праводзілі ўжо двойчы, бо ён запатрабаваны самім грамадствам.
Таксама мы праводзілі форум абмену інклюзіўнымі практыкамі, дзе імкнуліся сабраць разам прадстаўнікоў і прадстаўніц бізнэсу і дзяржаўных структураў. Іх, вядома, адгукалася няшмат. Нам важна было сумесна абмеркаваць прынцыпы інклюзіўнага падыходу, паказаць, як гэта павінна працаваць, падзяліцца тэндэнцыямі. Мы разумелі, што з бізнэсоўцамі лепш размаўляць на мове паказчыкаў падвышэння прыбытку, таму імкнуліся прадэманстраваць ім добрыя прыклады практык, якія ўжо рэалізаваныя і добра працуюць, каб яны гэтым натхняліся.
Сяргей Драздоўскі, заснавальнік і дырэктар Офіса па правах людзей з інваліднасцю:
Калі мы ўпершыню стваралі Офіс, адной з першых справаў была распрацоўка стратэгіі пашырэння даступнасці і адначасова з гэтым вялікая інфакампанія. Мы стварылі этыкет інваліднасці, гэта такі збор правілаў, парадаў, рэкамендацый для зносін з людзьмі, якія маюць розныя формы інваліднасці.
Пасля мы спрабавалі гэта папулярызаваць. Інклюзія – гэта двухбаковы працэс. Дзяржава павінна мець інстытуты і інструменты для ўзаемадзеяння з уразлівымі групамі. Грамадства павінна быць гатовае да гэтага, а ў самой групы павінны быць навыкі ўключацца ў гэтае жыццё. Таму ў нас былі інфакампаніі, накіраваныя на асвятленне ўсіх кірункаў. У нас было прамое лабіраванне, я быў удзельнікам амаль ўсіх заканадаўчых ініцыятыў, звязаных з інклюзіяй. Мы праводзілі шмат трэнінгаў, семінараў як для ўразлівых групаў, каб навучыць іх разуменню інваліднасці, так і для прадстаўнікоў і прадстаўніц дзяржаўных органаў і службаў. Амаль для кожнага кірунку дзейнасці намі былі падрыхтаваныя адпаведныя кнігі і дапаможнікі.
Развівалі і міжнароднае супрацоўніцтва. Стандарты, эксперты і эксперткі, спецыялісты і спецыялісткі, камунікацыя, паездкі. Таксама займаліся калабарацыяй з арганізацыямі, якія аб’ядноўваюць людзей з рознымі формамі інваліднасці.
Ілона Эльяшэвіч, архітэктарка, менеджэрка праектаў Менскай урбаністычнай платформы:
Мы разглядалі тэму інклюзіўнасці як магчымасць пагаварыць пра тое, як зрабіць горад зручным для ўсіх, для кожнага і кожнай. У свой час мы рабілі даследаванне разам з галерэяй “Ў” па інклюзіўнасці фізічнай прасторы адносна даступнасці вуліцы Кастрычніцкай. Мы аналізавалі розныя матэрыялы, нарматыўныя базы і падыходы да даследаванняў з іншых краін. Даследавалі ў тым ліку ўстановы, збіралі стэйкхолдэраў і стэйкхолдэрак вуліцы, абмяркоўвалі з імі, як зрабіць прастору больш даступнай.
Таксама ў нас праходзіла канферэнцыя “Інклюзіўнасць як індыкатар якасці гарадскога асяроддзя”, на якую мы запрасілі экспертаў і экспертак. Канферэнцыя стала ў тым ліку і месцам камунікацыі з чыноўнікамі і чыноўніцамі. З дзяржаўнымі праектнымі інстытутамі мы таксама часта супрацоўнічалі. Але актыўнага ўзаемадзеяння наладзіць так і не атрымалася.
Мы былі куратарамі урбаністычнай часткі фестывалю Vulica Brazil і пабудавалі тактыльны сад для дзяцей і дарослых. Мы хацелі паказаць, што вулічная мэбля можа быць не толькі “для пасядзець” і мець прывабны вонкавы выгляд, але яна можа таксама абуджаць тактыльныя адчуванні.
Што змянілася пасля 2020 году? Як цяпер ідуць справы з адвакатаваннем інклюзіўнасці?
Зміцер Радзіеўскі:
З інклюзіўнасцю стала працаваць больш складана і сітуацыя пагоршылася. Многія арганізацыі, якія працавалі з тэмай інклюзіі, вымушана з’ехалі. Вельмі мала застаецца людзей, якія наўпрост працавалі з уразлівымі групамі. Так, мы імкнемся працаваць здальне, але гэта ўжо не тое.
У нас былі вялікія планы на адвакацыю на ўзроўні змены законаў, аглядаў гэтых законаў, выстаўлення рэкамендацый па тым, як можна палепшыць стан фізічных прастораў. Але мы разумеем, што, вядома, можам прыйсці ці адаслаць кудысьці ў міністэрства нашыя рэкамендацыі, але яны наўрад ці будуць пачутыя. Гэта таксама вялікая праблема, бо любая адвакацыя ў большасці сваёй павінна быць накіравана на змяненне асяроддзя, змяненне правілаў, якія існуюць, законаў, але цяпер гэта становіцца немагчымым.
Сяргей Драздоўскі:
Калі пачалася пандэмія, дзяржава цалкам адмовілася ад сваіх абавязкаў па абароне грамадства, і тады здарыліся вялікія правалы. Дзяржава скараціла фарматы зносін да крытычна малой колькасці. На любую крытыку яна пачала адказваць рэпрэсіямі. Офіс было забаронена згадваць у любых СМІ, з усіх сайтаў таксама вычысцілі згадкі. Пры гэтым мы, як праваабаронцы, практычна не ўдзельнічалі ў выбарчай кампаніі, мы не далучаліся ні да аднаго са штабоў.
Тэма інваліднасці проста знікла. Спыніліся кантакты, узаемадзеянні з чыноўнікамі і чыноўніцамі, яны пераўтварыліся ў механічную схему: вось у нас ёсць дзяржпраграма, дасылайце вашыя пажаданні.
Ілона Эльяшэвіч:
Нам стала складана працаваць, бо ў нас згубіўся давер да адміністрацыі, а ў яе – зацікаўленасць да супрацы з намі. Мы заўсёды ўзаемадзейнічалі з канкрэтнымі людзьмі з адміністрацыі. І вялікая праблема была ў тым, што людзі на пасадах часта змяняліся. Толькі налідзілі кантакт з чалавекам, а ён сыходзіць. Пасля 2020 года людзей, якія не баяцца рабіць нешта больш маштабнае, практычна не засталося. Ды і ў нас падазронасць з’явілася. Часова мы адмовіліся ад ідэі супрацы з гарадской адміністрацыяй.
Ці ёсць у цяперашніх умовах нейкія шляхі і інструменты для адвакатавання павышэння ўзроўню інклюзіўнасці?
Зміцер Радзіеўскі:
Мэта нашай арганізацыі – няспынна распавядаць пра тое, што інклюзія – гэта важна тут і цяпер. Стварэнне нейкіх новых працэсаў павінна быць адразу з улікам інклюзіўнага падыходу. Бо значна складаней перарабіць ужо створанае ў нешта інклюзіўнае. Таму мы настойваем на тым, што і цяпер важна працаваць з арганізатарамі і арганізатаркамі мерапрыемстваў, праводзіць даследаванні, распавядаць уладальнікам і ўладальніцам прастораў пра тое, наколькі важна правільна ўладкоўваць свае прасторы, як рэалізаваць розныя мерапрыемствы, каб зрабіць іх больш інклюзіўнымі.
Сяргей Драздоўскі:
Таварыствы людзей з інваліднасцю разграмілі ў значна меншай ступені, чым, напрыклад, моладзевыя. Таварыствы засталіся, але яны, вядома, захоўваюць прадзяржаўны характар.
Грамадства ўключаецца ў некаторыя лакальныя актыўнасці. Напрыклад, распрацоўваецца чарговы стандарт даступнасці. Людзі ўдзельнічаюць у гэтым, даюць рэкамендацыі.
Пазітывісцкія захады захаваліся, але страцілі сілу і вагу. Адстойваць інклюзіўныя падыходы сёння практычна немагчыма. Сайты яшчэ працуюць. Калі можна ствараць гурткі, то гэта робіцца. Прыязджаюць і на «Славянскі базар», каб паказаць сябе, але імкнуцца гэта рабіць незалежна ад палітычнай сітуацыі.
Ілона Эльяшэвіч:
Мне падаецца, пры цяперашнім становішчы можна карыстацца толькі ўжо закладзенымі легальнымі інструментамі. Па-першае, можна спрабаваць ісці па адміністрацыях, ЖЭКах і іншых падобных установах. Гэта калі казаць пра дробныя змены. Пра псіхалагічную, гендарную інклюзіўнасць цяпер, мабыць, гаворкі не ідзе.
На маю думку, заўсёды дзейсны спосаб – гэта служба 115.бел. Калі бачыце, што нешта працуе не так, як павінна – шукаеце прыдатны нарматыўны дакумент, у якім гаворыцца, як гэта правільна павінна выглядаць, пішаце заяўку. Служба павінна яе апрацаваць. Тэорыя малых справаў цяпер добра можа спрацоўваць.
Што ў ідэале дзяржава павінна рабіць у пытанні інклюзіўнасці?
Зміцер Радзіеўскі:
Дзяржава павінна разумець, што важным стратэгічным памагатым у тэме інклюзіі заўсёды была і будзе грамадзянская супольнасць. Бо гэта акурат той пласт насельніцтва, які ўжо даўно прыняў для сябе гэты інклюзіўны падыход, які даўно ўжо працуе з гэтым, працуе наўпрост з людзьмі і для людзей.
Сяргей Драздоўскі:
Павінна быць дакладнае ўсведамленне палітыкі інклюзіўнасці. Быў напісаны закон аб правах інвалідаў і іх сацыяльнай інтэграцыі. Але слова «інклюзія» там выкрэслена наогул. Карпенка, перапісваючы Кодэкс аб адукацыі, выдаліў з яго слова «інклюзія». Гэта сведчыць пра тое, што, спрабуючы змагацца са словамі, дзяржава дэманструе сваё нежаданне актыўна і адказна думаць пра інклюзію.
Дзяржава абавязана распрацоўваць мінімальныя стандарты інклюзіўнасці, каб людзі разумелі і адчувалі, дзе межы. Для інваліднасці гэта крытычна, бо адмова ў разумным прыстасаванні – гэта дыскрымінацыя. Дзяржава павінна з гэтым змагацца, ствараючы законы, інстытуты, навучаючы супрацоўнікаў і супрацоўніц, спецыялістаў і спецыялістак сваіх органаў і службаў.
Таксама дзяржава павінна займацца міжнароднымі кантактамі і супрацай. Яе абавязак ісці нага ў нагу з суседнімі дзяржавамі і не дазваляць краіне застацца далёка ззаду ў развіцці інклюзіі.
Абавязак дзяржавы – падтрымліваць ініцыятывы, якія спрыяюць развіццю інклюзіўных інавацый, вопытаў, эксперыментаў, якія дапамагалі б грамадству хутчэй пераходзіць да законаў сумеснага пражывання.
Ілона Эльяшэвіч:
У маёй ідэальнай карціне свету дзяржава – гэта агрэгатар, медыятар і стэйкхолдэр. Калі нешта тычыцца гарадской прасторы, у першую чаргу трэба пытацца ў тых, хто ёй карыстаецца. Для мяне прадстаўнік або прадстаўніца адміністрацыі – гэта добры мэнаджар, які разумее, як сабраць запыты, якія патрэбы, зразумець, хто гэтым можа заняцца, і забяспечыць прастору і бюджэт для выканання гэтага.
Сістэмная заканадаўчая база павінна быць змененая так, каб удзел гараджан і гараджанак, некамерцыйнага сектара быў замацаваны законам. Бо гараджане і гараджанкі як карыстальнікі і карыстальніцы павінны мець свой голас, бо часта яны лепш ведаюць, што трэба для ўладкавання гарадской прасторы. Проста трэба ведаць, як спытаць.
Якія перспектывы ў гэтага пытання? Што будзе адбывацца, калі стаўленне да інклюзіі ва ўладзе не зменіцца?
Сяргей Драздоўскі:
Усе ўразлівыя групы маюць вялікую рызыку і небяспеку праваліцца да становішча маргіналаў у грамадстве. Гэта і беднасць, і іншыя непрыемныя рэчы. У дадзены момант сітуацыя пагаршаецца. Калі адбудзецца крытычны пераход – мне цяжка сказаць. Сітуацыя, калі ўразлівыя групы апынуцца ў маргінальным стане, практычна любыя дзеянні дзяржавы, нават пазітыўныя, будуць бескарысныя. Ніхто не зможа ўключыцца.
Мы адкоцімся ў часы СССР, адкоцімся да значнай маргіналізацыі ўразлівых груп, да паразы ў правах чалавека. Верагодна, у нейкі момант пачнуцца змены з пункту гледжання заканадаўства. Будуць ці проста адмяняцца, ці перастануць прымяняцца нейкія нормы законаў, якія яшчэ хоць неяк можна выкарыстоўваць для захавання інклюзіўнасці. Будуць расці неінклюзіўныя практыкі, гэта будзе прыводзіць да яшчэ большага разрыву паміж уладай і ўразлівымі групамі. Дзяржава будзе атрымліваць усё менш зваротнай сувязі.
Да чаго гэта будзе весці? Галеча, ранняя смяротнасць, суіцыды, маргінальнае становішча скрайняга характару; асобныя катэгорыі людзей проста перастануць выконваць законы. Потым давядзецца пачынаць ўсё наноў.
І мы з кожным месяцам будзем страчваць людзей, якія ў Беларусі здольныя прасоўваць ідэалы інклюзіі. І ў дзяржсектары, і ў грамадстве, і сярод уразлівых групаў. Людзі будуць спрабаваць прыстасоўвацца да тых умоваў, у якіх яны будуць апынацца.
Тэкст: Глеб Ляпейка
